Wczesnodziecięce zaburzenia zachowania możemy podzielić na trzy grupy: zaburzenie zachowania, zaburzenie opozycyjno buntownicze, ADHD

Zaburzenie zachowania:

1. Definicja

Opiszemy je tutaj na podstawie amerykańskiej klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV. Według niego zaburzenie zachowania to „powtarzający się i trwały wzorzec zachowania, w którym dochodzi do pogwałcenia podstawowych praw innych ludzi oraz głównych dla danego wieku norm społecznych i reguł, objawiających się występowaniem w ciągu ostatnich 12 –stu miesięcy trzech lub więcej z poniższych kryteriów, z czego przynajmniej jeden dało się zaobserwować w ciągu ostatnich sześciu miesięcy:

• agresja wobec ludzi i zwierząt – (1) często znęca się, grozi lub zastrasza innych; (2) często rozpoczyna bezpośrednie bójki; (3) używa broni, którą może wyrządzić poważną krzywdę (np. kija baseballowego, cegły, stłuczonej butelki, noża, broni palnej); (4)okazuje fizyczne okrucieństwo wobec innych ludzi; (5) okazuje fizyczne okrucieństwo wobec zwierząt; (6) kradnie w bezpośredniej konfrontacji z ofiarą (np. dokonuje rozbojów ulicznych, wyrywa torebki, wymusza pieniądze, dokonuje napadu z bronią w ręku); (7) zmusza kogoś do stosunku płciowego.
   
• wandalizm – (8) celowo angażuje się w podpalenie z zamiarem spowodowania poważnych zniszczeń; (9) z rozwagą dokonuje cudzej własności (w sposób inny niż podpalenie)
   
• oszustwo i kradzież –(10) włamuje się do czyjegoś mieszkania, budynku lub samochodu;(11) często kłamie w celu otrzymania pewnych dóbr, przysług lub w celu uniknięcia zobowiązań (np. „kantuje”); (12) kradnie przedmioty niebagatelnej wartości, nie konfrontując się z ofiarą ( kradzież sklepowa, lecz z pominięciem włamania; fałszerstwo).
   
• poważne pogwałcenie reguł – (13) od trzynastego roku życia często spędza noce poza domem bez pozwolenia rodziców; (14) przynajmniej dwa razy uciekał w nocy z domu swoich rodziców lub rodziców przybranych (lub raz na dłuższy okres); (15) począwszy od trzynastego roku życia często wagaruje (Seligman, str. 376)
  
  2. Jakie mogą być przyczyny zaburzenia zachowania?
  
  - źródła społeczne
  
  Badania wykazały, że istnieje większe prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań agresywnych, jeśli w domu dziecka dostępna jest broń i jeśli dziecko często ogląda brutalne sceny – w mediach, Internecie czy grach komputerowych. Drugim czynnikiem społecznym mającym wpływ na powstanie zaburzenia jest niestabilne środowisko rodzinne, w którym brakuje uczucia, istnieje niezgoda między rodzicami i stosowana jest ostra, ale niespójna dyscyplina. W takich rodzinach dzieci często są pozbawione opieki i nadzoru, występują rozwody i separacja. Często też występuje przymus i brak wzmocnień zachowań pro społecznych i eskalacja agresji – jeden z członków rodziny zachowujący się agresywnie wywołuje podobne zachowania u reszty domowników, co z kolei ma wpływ agresji u tej pierwszej osoby. Takie błędne koło wzmacnia agresywne i aspołeczne zachowania.
  
  Wpływ na wystąpienie zaburzenie zachowania mają także: uczestnictwo w gangach, które stwarzają okazję do aktów przemocy i racjonalizują je, wysokie bezrobocie i ubóstwo w rodzinie, uzależnienie od alkoholu czy narkotyków.
  
  - czynniki biologiczne
  
  a) Dziedziczność
  Badania nad rodzicami adopcyjnymi i rodzicami biologicznymi wykazały, że jeśli porówna się przeszłość kryminalną dzieci adoptowanych z przeszłością ich biologicznych i adopcyjnych ojców, to można zauważyć, że jest ona podobna do przeszłości rodziców biologicznych, z którymi dzieci Nidy nie mieszkały. Może to być dowodem na wpływ czynników biologicznych.
  
  b) Powikłania w okresie życia płodowego.
  
  c) Nieprawidłowości w obrębie neuroprzekaźników lub nieregularność w strukturze mózgu.
  
  Jak wykazały badania, zaburzenie zachowania występuje u osób z obniżonym poziomem serotoniny w mózgu. Brak lub niedobór tego hormonu wiąże się także z występowaniem depresji. U niektórych osób występowanie negatywnych nastrojów wywołuje stan smutku, u innych wywołuje gniew i agresję. Na wystąpienie zachowań agresywnych może mieć wpływ uszkodzenie płata czołowego mózgu.
  
  d) Obniżona prędkość pracy serca i przewodnictwo skóry.
  
  Stwierdzono, że osoby cierpiące na zaburzenie zachowania cechuje obniżone pobudzenie – oznacza to, że potrzebują one więcej bodźców lub też bodźców silniejszych, by wystąpiło pobudzenie, dlatego tez mogą poszukiwać ryzykownych doświadczeń, które często związane są z zachowaniami agresywnymi. Osoby takie są mniej zdolne do uczenia się społecznego, są mniej pobudzone emocjonalnie, przez co częściej mogą naruszać normy życia społecznego.

         

Aby można było zdiagnozować to zaburzenie, w zachowaniu dziecka występować musi przez co najmniej sześć miesięcy wzorzec zachowania negatywistycznego, wrogiego i buntowniczego, w którym występują co najmniej cztery z następujących sytuacji:

•  dziecko często traci panowanie nad sobą,
•  kłóci się z dorosłymi,
•  często aktywnie buntuje się lub odmawia stosowania się do próśb i reguł,
•  często z rozwagą denerwuje innych,
•  często obwinia innych za swoje błędy i złe zachowanie,
•  często jest drażliwe i łatwo się denerwuje,
•  często jest zagniewane i urażone,
•  często jest zawzięte i mściwe.

Zaburzenie to, by mogło być zdiagnozowane, musi powodować znaczące upośledzenie funkcjonowania społecznego, edukacyjnego i zawodowego. Należy jednak zwrócić uwagę, że poniższe zachowania mogą wystąpić u każdego dziecka na określonym etapie rozwoju, dlatego też powyższe kryteria należy brać pod uwagę tylko wtedy, gdy zachowania takie pojawiają się częściej niż u innych dzieci. Zaburzenie opozycyjno buntownicze, tak jak zaburzenie zachowania, częściej występuje u chłopców – u około 2% w okresie dzieciństwa. Zaburzenie zachowania różni się tym, że dzieci z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym nie posuwają się do ataków agresji fizycznej, niszczenia mienia, kradzieży czy oszustw. Niektórzy badacze uważają, że zaburzenie opozycyjno buntownicze zamienia się z czasem w zaburzenie zachowania.

Jakie są przyczyny zaburzenia opozycyjno-buntowniczego?

Można powiedzieć, że przyczyny tego zaburzenia są podobne do przyczyn zaburzeń zachowania, tzn., że na ich wystąpienie ma wpływ wychowywanie się dziecka w rodzinach niestabilnych, gdzie rodzice stosują surowa i niespójne kary, nie angażują się w życie dziecka, a u dzieci występuje spadek aktywności serotoniny w mózgu.

 

Metody leczenia obu zaburzeń są podobne. Dzieci, które na nie cierpią, charakteryzują się tym, że mają tendencję do błędnej interpretacji zachowań innych ludzi i błędnego odczytywania motywów ich działań. Dlatego też w leczeniu zwraca się uwagę na:
 

•  pomoc dziecku w identyfikowaniu sytuacji wyrażających zachowania agresywne i aspołeczne,
•  uczenie przyjmowania i dbania o perspektywę innych ludzi,
•  ograniczenie przypisywania wrogiego nastawienia innym,
•  trening rozwiązywania konfliktów w sposób społecznie akceptowalny.

Cele te osiąga się przez wzmacnianie pozytywnych zachowań i karanie zachowań negatywnych. Ważne jest, by w leczenie włączona była rodzina ( a także szkoła), ponieważ stosunki w niej panujące mogą uniemożliwiać dziecku zmianę. Oddziaływanie na rodziców powinny doprowadzić do tego, że zauważą oni zależność pomiędzy własną wadliwą postawą, zaburzoną atmosferą i relacjami w rodzinie, a zaburzeniem zachowania u dziecka. Jeśli jednak zmiana w rodzinie nie jest wystarczająca, bo zaburzenie jest już tak zaawansowane, to istnieją wówczas przesłanki do farmakoterapii – zwłaszcza w przypadku uszkodzeń organicznych.

Metody leczenia przynoszą najlepsze efekty, jeśli są ze sobą połączone i na dziecko oddziaływają z wielu stron.
 

Nauczyciel, który w pracy spotka się z dzieckiem z zaburzeniem zachowania, powinien przede wszystkim poznać i zrozumieć przyczyny występowania objawów. Kluczem do tego jest poznanie środowiska rodziny dziecka, atmosfery, jaka w niej panuje, a także wcześniejszych doświadczeń życiowych. Należy uświadomić sobie, że dziecko z zaburzeniem nie jest dzieckiem złym, ale dzieckiem, którego zachowanie to wynik trudności w kierowaniu swoim postępowaniem i błędnym rozumowaniem sytuacji społecznych. Nauczyciel może pomóc takiemu uczniowi własną postawą i odpowiednim pokierowaniem sytuacją w klasie. Podstawową zasadą, o której powinien pamiętać to stosowanie stanowczej, konsekwentnej i sprawiedliwej dyscypliny. Pomocą jest tutaj określenie zasad obowiązujących w klasie i odwoływanie się do nich, gdy zostaną złamane i wyciąganie przewidzianych konsekwencji. Nauczyciel nie powinien jednak być traktowany przez dzieci jako „policjant”, który tylko tropi uczniów i ich karze, ale jako osoba zapewniająca bezpieczeństwo. Na takie postrzeganie przez uczniów trzeba sobie „zasłużyć”, nie jest to proste, ale przecież możliwe – nauczyciel powinien zawsze znaleźć czas na rozmowę z uczniami, na kontakty indywidualne, spotkania z rodzicami, a gdy dzieję się coś niepokojącego, natychmiast reagować, nie udawać, że nic się nie dzieje. Oprócz kar powinien także stosować także pozytywne wzmocnienia – nagradzać dobre zachowania – u uczniów z zaburzeniem zachowania zauważać i chwalić najmniejsze nawet sukcesy. Nauczyciel nie może zapomnieć o tym, że jest wzorcem zachowań dla uczniów. Bywa niekiedy tak, że szkoła jest jedynym miejscem, gdzie uczeń może zobaczyć, poznać inne sposoby reagowania i zachowania się niż tylko agresję, (np. gdy pochodzi z niestabilnej rodziny). Dlatego też, tak ważne jest, by nauczyciel posiadał i kierował się jasnymi zasadami etycznymi, był sprawiedliwy, pozytywnie i z szacunkiem odnosił się do uczniów, a ich niekiedy nieodpowiedniego zachowania nie odbierał personalnie.

Jeśli nauczyciel zauważy w zachowaniu ucznia objawy mogące świadczyć o zaburzeniu zachowania, czy o zaburzeniu opozycyjno buntowniczym, powinien skontaktować się z rodzicami ucznia i poinformować ich o możliwościach diagnozy i leczenia, które podobnie jak w przypadku ADHD, opierają się na kontakcie z poradnią pedagogiczno- psychologiczną i poradnią zdrowia psychicznego.

Literatura:
1. Seligman M.E.P., Walker E.F., Rosenhan D. L.; Psychopatologia; Zysk i S-ka, Poznań
2. Reinmar du Bois; Pomóż mi! Kryzysy wieku dorastania; KDC, W-wa 2001