Przejście z jednego etapu edukacji na kolejny nosi nazwę crossingu. W życiu każdego ucznia pojawia się kilka takich momentów: przejście z przedszkola do szkoły, ukończenie klasy III i przejście do IV (istotny, lecz często niesłusznie pomijany okres), próg między szkołą podstawową i gimnazjum, ukończenie gimnazjum i przejście do kolejnej szkoły, ewentualnie – podjęcie studiów.

Każda klasa (zespół uczniów) jest grupą, podlegającą szeregowi procesów i rozwijającą się. Niezależnie od znajomości faz rozwoju grupy, nauczycielowi niezbędne są wiadomości z zakresu psychologii rozwojowej. Uświadomienie sobie, jakie problemy pojawiają się w określonym wieku, umożliwia spojrzenie pod innym kątem na to, co dzieje się z poszczególnymi uczniami bądź z całą klasą. Przydatna jest ponadto znajomość i umiejętność rozpoznawania ról grupowych i przyczyn wchodzenia w nie przez dzieci.

Na każdym etapie edukacji bardzo istotny jest wpływ nauczyciela na funkcjonowanie jego podopiecznych. Oddziałuje on w większym stopniu poprzez swoje zachowanie niż przez słowa. Decydujący wpływ na kształtowanie się grupy uczniów (klasy) ma pierwsze 6-8 tygodni pobytu dzieci w szkole. W każdym z kolejnych etapów nauczyciel powinien być świadomy, jakie są najważniejsze potrzeby dzieci i jak może je zaspokoić.

Pierwsza faza rozwoju każdej grupy, FORMING (faza tworzenia grupy i orientacji) trwa ok. 2 tygodni. Dzieci gromadzą informacje na temat organizacji przestrzeni w klasie i szkole, próbują zapamiętać swoje imiona, poznają osoby pracujące w szkole, przedmioty, których będą się uczyć. Najważniejszym zadaniem nauczyciela w tym okresie jest zapewnienie uczniom poczucia bezpieczeństwa poprzez jasne i wyraziste sformułowanie oczekiwań wobec nich. Nauczyciel występuje wówczas w roli przewodnika, więc powinien zadbać o podstawowe sprawy, np. oprowadzić klasę po szkole, stwarzać okazje do poznawania się, bardzo konsekwentnie postępować wobec podopiecznych. Na tym etapie dzieci charakteryzuje silna psychologiczna zależność od nauczyciela i dlatego on podejmuje większość decyzji. W miarę upływu czasu uczniowie staną się bardziej gotowi do przyjmowania odpowiedzialności za to, co dzieje się w klasie.

W drugiej fazie - tworzenia ról i relacji (STORMING) – krystalizuje się struktura grupy. Uczniowie ustalają, kto jest przywódcą, kto błaznem klasowym, a kto ofiarą. W tym okresie procesy grupowe są nasilone i przebiegają burzliwie, więc rolą nauczyciela jest stworzenie dzieciom odpowiednich warunków do współpracy poprzez stawianie zadań służących lepszemu poznawaniu się. W tej fazie tworzą się sympatie i antypatie, toteż kolejnym zadaniem nauczyciela jest ułatwianie budowania więzi miedzy uczniami. Sprzyjają temu zadania, podczas których uczniowie mogą realizować wspólne cele, pracując w małych zespołach. Atmosfera współdziałania powinna być na tym etapie ważniejsza od wypracowanych efektów, gdyż jeżeli nauczyciel będzie w tej fazie wzmacniał konkurencje między dziećmi, klasa podzieli się na rywalizujące obozy.

Trzecią fazą rozwoju grupy jest faza wypracowywania norm i celów (NORMING). Uczniowie orientują się, jakie przedmioty są najważniejsze, jakie zachowania aprobowane, a jakie karane. Grupa w tym okresie wypracowuje swoje cele – niepisane zasady, które są doskonale znane wszystkim członkom grupy i które mają decydujący wpływ na ich funkcjonowanie. Nauczyciel ma duży wpływ na wytworzenie norm w grupie. Jest on dla klasy modelem niepisanych zasad. Gdy drwi z ucznia popełniającego błędy, daje sygnał dzieciom, że im też wolno tak robić. Zamiast tego, jego zachowanie może powiedzieć uczniom „Jesteśmy w szkole, by się wspierać i nikogo nie odrzucamy”. Istotne jest, by nauczyciel niezwłocznie reagował na niepokojące zjawiska w klasie. Nawet, gdy jego interwencja nie jest do końca udana, może ona zapobiec eskalacji niepożądanych zachowań. Nauczyciel stanowczo rozdzielający bijące się osoby, pokazuje im, że nie aprobuje takiego sposobu rozwiązywania konfliktów. Brak reakcji będzie sygnałem, który spowoduje w krótkim czasie utrwalenie walki jako dopuszczalnej normy zachowania w takiej sytuacji.

Faza czwarta – faza wspólnej pracy – to okres, gdy uczniowie w największym stopniu poznają wiedzę z różnych przedmiotów. Często nauczyciele uważają ten okres za najistotniejszy. Dwa główne zadania nauczycieli w tej fazie to dbanie o potrzeby emocjonalne uczniów oraz rozwijanie ich umiejętności społecznych. Gdy klasa wypracowała wcześniej pozytywne normy (żaden uczeń nie został odrzucony), rola nauczyciela sprowadza się do obserwacji i wzmacniania osób słabszych w klasie. Nauczyciel nadal powinien być wzorem prawidłowej, jasnej i otwartej komunikacji w klasie. Modeluje on postawy w grupie zarówno poprzez lekcje, jak i zachowania w codziennych sytuacjach. Ważnymi umiejętnościami społecznymi, które warto rozwijać u dzieci, aby ułatwić im rozwiązywanie problemów, są: słuchanie, rozumienie, wyrażanie własnych emocji i potrzeb, prezentowanie i konfrontacja opinii, podejmowanie decyzji w grupie, wyrażanie krytyki w konstruktywnej formie.





Czy moje dziecko poradzi sobie w pierwszej klasie? Rodzice dzieci sześcioletnich często zadają sobie takie pytanie. Czy przedszkolak jest gotowy do podjęcia nauki w szkole pod względem fizycznym, umysłowym i społecznym? Czy w wystarczającym stopniu opanował podstawy czytania, pisania i liczenia? Gotowość szkolną (dojrzałość szkolną, przygotowanie do szkoły) określa się jako poziom rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni dziecko wrażliwym i podatnym na systematyczne nauczanie i wychowanie w klasie pierwszej lub jako proces przemian psychofizycznych, który prowadzi do przystosowania się dziecka do szkolnego systemu nauczania początkowego; na dojrzałość szkolną w tym rozumieniu składają się różnorodne doświadczenia dzieci w sferze motorycznej, umysłowej, emocjonalnej i społecznej. Dzieci przychodzą do szkoły z różnym bagażem doświadczeń; zadaniem nauczyciela jest pomóc im we wszechstronnym rozwoju, szczególnie w słabiej rozwiniętych sferach. Różnice indywidualne w rozwoju dzieci wymagają indywidualnego podejścia do każdego z nich. Nauczyciel może dać dziecku przede wszystkim uwagę, czas, zachętę i zrozumienie.


Edukacja szkolna powinna być dostosowana do określonego rozwoju dziecka. Był to jeden z głównych argumentów za wprowadzeniem nowego ustroju szkolnego, w którym szkoła podstawowa objęła dwa etapy:

A. etap I czyli kształcenie zintegrowane w klasie I-III,
B. etap II - kształcenie blokowe w klasie IV-VI.

Drugi etap edukacyjny to według psychologii rozwojowej (M. Przetacznikowej) początek okresu „wzrastania z dziecięctwa ku młodzieńczym cechom”. Następuje czas intensywnych przemian we wszystkich sferach osobowościowych, zwłaszcza w sferze moralnej, intelektualnej, uczuciowej.

W II etapie edukacyjnym, w wieku od 10-12 lat, ucznia cechuje:

- zdolność różnicowania cech, nabieranie obiektywizmu,
- próba samodzielnego formowania poglądów w oparciu o poznane normy i wartości,
- potrzeba bycia w grupie rówieśniczej,
- umiejętność współdziałania,
- rozwój myślenia abstrakcyjnego,
- silna uczuciowość, labilność uczuć,
- rozbudzanie i utrwalanie zainteresowań.

Oczywiście przedstawione powyżej cechy kształtują się u różnych dzieci w różnym tempie. Do powinności nauczyciela należy dbałość o prawidłowy przebieg ich rozwoju, a zwłaszcza zwrócenie uwagi na umożliwienie w miarę beztroskiego przejścia ucznia z I do II etapu edukacyjnego i dostosowanie młodego człowieka do życia w społeczeństwie.

W klasach młodszych uczy przeważnie jeden nauczyciel, który integruje treści nauczania. Uczniowie oceniani są w sposób opisowy. Wszystko to zmienia się w klasie IV. Pojawia się nowy wychowawca, materiał nauczania zostaje podzielony na określone przedmioty, których uczą różni nauczyciele. Dzieci przechodzą na kolejne lekcje do innych klasopracowni. Cała ta sytuacja jest dla ucznia klasy IV bardzo trudna i stresująca. Dochodzi jeszcze inna sprawa – ocenianie. Dziecko musi poznać nowe wymagania dotyczące nauczanego przedmiotu oraz kryteria oceny z zachowania. Wszystko to sprawia, że przekroczenie progu edukacyjnego dla większości jest trudne. Często pojawiają się w tym okresie pierwsze niepowodzenia szkolne, będące przyczyną niechęci do szkoły, zachowań agresywnych czy wręcz fobii szkolnych.

Jak zmniejszyć stres pojawiający się wraz z rozpoczęciem drugiego etapu edukacyjnego?

Propozycje działań:

- obserwacja lekcji w klasie IV przez nauczycieli z klasy III,
- maksymalne ograniczenie liczby nauczycieli uczących w klasie IV,
- udział w warsztatach wychowawczych nauczycieli przedmiotów,
- ustalenie jednolitego systemu wymagań,
- ścisła współpraca nauczycieli uczących w klasie IV,
- integracja treści nauczania,
- stosowanie aktywizujących metod nauczania,
- wprowadzenie 1 miesiąca jako okresu adaptacyjnego (bez ocen),
- wystawianie złych ocen ołówkiem (w I miesiącu nauki),
- przygotowanie np. teatrzyku - zachęcającego do pracy uczniów z klasy III.


Najstarszy w szkole szóstoklasista staje się po wakacjach najmłodszym w nowej szkole pierwszoklasistą. Chciałby być traktowany jak dorosły, lecz z drugiej strony oczekiwania dorosłego zachowania przerastają go. Rozwijają się relacje rówieśnicze, szkoła stanowi punkt wyjścia większości kontaktów towarzyskich, tworzą się grupy w ramach nieformalnej struktury klas, ale jednocześnie gimnazjalista ukrywa swoją prywatność przed dorosłymi. Staje się krytyczny wobec nauczycieli. Poszukuje niezależności, próbuje przekraczać granice, ma problem z przestrzeganiem zasad, gdyż nie analizuje swojego zachowania i postępuje wg własnego wzorca. Dodatkowo młody człowiek najczęściej nie akceptuje szybko następujących zmian w swoim wyglądzie. Dorastający nastolatek manifestuje swoją indywidualność, przechodząc przez kolejne fazy dorastania. Podstawową sprawą jest wówczas poszukiwanie tożsamości przez poznawanie własnej wartości, doświadczanie odrębności, pewności i akceptacji siebie. Odbywa się to poprzez wcielanie się w różne role, poznawanie nowych rzeczy, realizację nowych zadań i – przede wszystkim – poprzez konflikt, kwestionowanie poleceń i przeciwstawianie się autorytetom. Pojawia się izolacja w celu ochrony prywatności. Młodym ludziom towarzyszy również nadwrażliwość na ocenę rówieśników odnoszącą się do wyglądu zewnętrznego oraz sprawności i intelektu. Pewniej czują się oni w grupie. Poczucie pełnej wartości pojawia się w przypadku zrównania się z rodzicami lub przewyższenia ich. Zjawisko staje się problematyczne, gdy uczeń wywodzi się z rodziny dysfunkcyjnej i przenosi identyfikację na znaczących kolegów.

Istotne jest, by nauczyciele gimnazjalistów zrozumieli, że przykre zachowanie uczniów nie wynika z demoralizacji czy chęci wyrządzenia przykrości, lecz jest próbą poszukiwania granic „ja”. Zadaniem nauczycieli jest wyznaczenie tych granic i ustalenie konsekwencji ich przekroczenia. Kara powinna być adekwatna do przewinienia, a zachowanie nauczyciela konsekwentne i sprzyjające budowaniu poczucia własnej wartości jego uczniów.

Propozycje działań ułatwiających uczniom klasy I gimnazjum przystosowanie się do nowych wymagań:

- organizacja wyjazdu integracyjnego (obóz, wycieczka, wyjście do kina itp.),
- przeprowadzenie w każdej klasie cyklu kilku zajęć o charakterze integrującym,
- skonfrontowanie oczekiwań uczniów wobec szkoły i oczekiwań nauczycieli wobec uczniów,
- przedstawienie informacji gdzie i do kogo uczniowie mogą zwrócić się w szkole, chcąc uzyskać pomoc we wszelkiego rodzaju trudnościach,
- elastyczne ocenianie w pierwszym miesiącu nauki,
- dodatkowe konsultacje jako pomoc w nauce,
- organizacja zajęć przedstawiających techniki skutecznego uczenia się, zapamiętywania, właściwej organizacji nauki, odpoczynku, technik relaksacyjnych,
- praca nad motywacją do nauki,
- wspieranie emocjonalne uczniów,
- pomoc w rozwiązywaniu konfliktów,
- uważne kierowanie procesem grupowym w klasach i kontrola tworzącej się struktury grup nieformalnych.