Biblioteczka rodzica

Około 5% dzieci kierowanych do poradni zdrowia psychicznego trafia tam z  powodu odmowy chodzenia do szkoły, połączonej z lękiem i przygnębieniem. Objawy te określa się jako „odmowę uczęszczania do szkoły”. Określenie „fobia szkolna” nie jest tak trafne, gdyż odmowa pójścia do szkoły jest spowodowana częściej niechęcią opuszczenia domu niż lękiem przed samą szkołą. „Odmowa chodzenia do szkoły” nie jest rozpoznaniem, lecz raczej objawem, który może odzwierciedlać różne problemy dziecka, jego systemu rodzinnego lub szkolnego. Objaw ten jest uznawany za istotny w społeczeństwie, w którym żyjemy i które przywiązuje dużą wagę do nauki szkolnej (przypomnijmy, że jest ona obowiązkowa). Nie ma urzędowej czy psychiatrycznej kategorii „odmowa robienia zakupów” czy „odmowa kopania ogródka”, chociaż pewnie pojawiłyby się, gdyby ludzie byliby zobowiązani do spędzania znacznej części życia w ogródku czy sklepie.

Szczyt odmowy uczęszczania do szkoły przypada na trzy kategorie wiekowe: wiek rozpoczęcia uczęszczania do szkoły, wiek, w którym następuje zmiana szkoły na ponadpodstawową oraz pierwsze lata drugiej dekady życia. Chociaż wielu uczniów szkół podstawowych wyraża niechęć wobec uczęszczania do szkoły, gros ich rodziców zazwyczaj jest w stanie wyegzekwować chodzenie na lekcje mimo niechęci dzieci. Skuteczna odmowa pójścia do szkoły wśród gimnazjalistów jest częstsza niż wśród dzieci ze szkół podstawowych, częściowo dlatego, że trudniej jest zmusić starsze dzieci do uczęszczania do  szkoły wbrew ich woli.

Odmowa uczęszczania do szkoły dotyczy w tym samym stopniu chłopców, co dziewcząt. Zjawisko nie występuje częściej w żadnej z grup społeczno – ekonomicznych.

Cechy charakterystyczne odmowy uczęszczania do szkoły: dziecko odmawia pójścia do szkoły albo wyrusza do  niej, ale wraca do domu, nie docierając do celu, lub opuszcza ją wkrótce po  przybyciu do niej. W niektórych przypadkach dziecko jasno informuje, że boi się opuścić dom lub pójść do szkoły. W innych – odmowa chodzenia do szkoły przybiera postać „maski somatycznej” bez jawnie wyrażonego lęku, np. dziecko skarży się na bóle głowy, żołądka, złe samopoczucie, mdłości czy silnie przyspieszone bicie serca itd. przed wyjściem z domu lub też po przybyciu do  szkoły. Brak objawów podczas weekendów czy wakacji jest pomocną wskazówką diagnostyczną.

Próby zmuszenia dziecka do pójścia do szkoły wywołują płacz, błagania, wybuchy złości lub opór fizyczny. W przeciwieństwie do  wagarowiczów, takie dzieci nie czynią tajemnicy z opuszczania zajęć szkolnych – rodzice wiedzą, gdzie są, najczęściej z tego prostego powodu, że pozostają w domu lub jego pobliżu.

Początek odmowy uczęszczania do szkoły może być nagły lub też dziecko może stopniowo nasilać swoją niechęć do chodzenia do  szkoły i z tygodnia na tydzień pozostawać poza nią przez coraz więcej dni. Czasem można określić czynniki sprawcze, takie jak: zmiana nauczyciela, zmiana szkoły, utrata kolegów, choroba. Podstępny początek jest częstszy w okresie młodzieńczym, towarzyszy mu narastające wycofanie z aktywności w grupie rówieśniczej, która wcześniej była źródłem przyjemności. Początek lub nawrót odmowy uczęszczania do szkoły następuje szczególnie często po okresie nieobecności w szkole z powodu wakacji lub choroby.

Odmowa uczęszczania do szkoły jest zazwyczaj wynikiem połączenia niechęci dziecka i niezdolności lub niechęci rodziców do wyegzekwowania, aby tam poszło. Może być ona przejawem różnorodnych zaburzeń psychicznych. Uzewnętrzniają się one najczęściej objawami innymi niż tylko odmowa uczęszczania do szkoły; te dodatkowe objawy dostarczają istotnych wskazówek co do natury odmowy. Dziecko odmawiające chodzenia do szkoły z powodu lęku separacyjnego może odmawiać pójścia na zbiórkę harcerską czy przyjęcie urodzinowe u kolegi. Dziecko, które nie chce chodzić do szkoły ze  strachu przed przemocą, do jakiej dochodzi na jej terenie, może chętnie wybrać się na zbiórkę czy do kolegi. Objawy smutku i poczucia braku nadziei, występujące nawet wtedy, gdy na dziecko nie wywiera się nacisku, aby poszło do  szkoły, wskazują na istniejące zaburzenia depresyjne.

Jakie są uwarunkowania rodzinne w przypadku opisywanego problemu? Równie częsty jak niechęć dziecka do chodzenia do szkoły, jest brak skutecznego nacisku ze strony rodziców, aby dziecko dotarło do szkoły i tam pozostało. W niektórych przypadkach taka postawa jest umotywowana doświadczaniem przez dziecko znacznego dyskomfortu psychicznego; często jednak stanowi ona odzwierciedlenie pewnej kombinacji trzech zjawisk w rodzinie, tj.:

1. nieskutecznej organizacji życia domowego i braku dyscypliny. Przejawiają się one brakiem ustalonych zasad życia domowego i zdarzają się częściej w razie nieobecności ojca lub nieskutecznego wypełniania przez niego swoich obowiązków;
   
2. nadmiernego zaangażowania emocjonalnego w wychowanie dziecka. Matka np. boi się zdenerwować dziecko i narazić się na brak jego aprobaty, gdy będzie stanowcza. Może ona czuć się lepiej, kiedy ma dziecko stale w pobliżu. Może postrzegać dziecko jako szczególnie ważne lub wrażliwe;
   
3. trudności we współpracy z różnymi placówkami, np. w celu uzyskania pomocy w pokonywaniu problemów emocjonalnych bądź ustalenia przyczyn kłopotów z nauką lub narażenia dziecka na przemoc w szkole.