WZMACNIANIE ODPORNOŚCI PSYCHICZNEJ
UCZNIÓW
Teoria stresuTwórcą teorii stresu jest Hans
Selye. Stwierdził on, że życie bez stresu byłoby nudne i że odpowiedni poziom
pobudzenia motywuje człowieka do działania, ma na niego pozytywny wpływ. Stres
jest zjawiskiem biologicznym, stanowiącym niespecyficzny sposób reakcji
organizmu na stawiane mu wymagania: fizyczne, psychiczne lub somatyczne, które
mogą być traktowane jako następstwa każdego – pozytywnego czy negatywnego –
zdarzenia, wobec którego staje człowiek. Jeśli poziom napięcia wzrasta, wzrasta
też nasza mobilizacja – następuje wzrost energii i człowiek jest pobudzony do
działania. Jeśli jednak dociera do nas zbyt wiele bodźców lub pobudzenie trwa
zbyt długo, efektywność działań spada i może nastąpić wyczerpanie organizmu.
Selye podzielił stres na pozytywny (eustres) i negatywny (dystres). Jednak to,
czy stres jest dla człowieka korzystny czy nie, zależy od reakcji na dane
wydarzenie, czy sytuację. Tego, jak reagować na stres, uczymy się poprzez
obserwację innych (osób znaczących np. rodziców) i przejmowanie od nich wzorców
zachowania. Na zetknięcie się ze stresorem reaguje ciało i umysł – reakcja
psychiczna uzależniona jest od przekonań człowieka na temat samego siebie i
życia, a to z kolei ma wpływ na reakcje ciała. Stres jest przede wszystkim
kwestią percepcji. Wyobraźmy sobie dwóch uczniów- każdy z nich posiada podobny
zasób wiedzy i poświęcił podobną ilość czasu na przygotowanie się do ważnego
egzaminu. Uczeń A czuję się u szczytu formy, jest przekonany, że poradzi sobie z
zadaniami na egzaminie, a podniecenie emocjonalne przekuje na maksymalną
koncentrację. Uczeń B wie, że posiada wiedzę, ale bardziej zdaje sobie sprawę,
czego się nie nauczył, przypomina sobie poprzedni egzamin, na którym słabo
wypadł, nie przespał z tego powodu ostatniej nocy, w żołądku czuje ucisk i idzie
do szkoły z myślą „byle jakoś przeżyć”. Który z uczniów lepiej zda egzamin? Obaj
stanęli przed takim samym zadaniem, jednak jakże różne było ich podejście do
problemu i radzenie sobie w sytuacji stresowej i jakże różna
odporność.
Czym jest odporność psychiczna? Pojęcie to
rozpatrywać można w dwojaki sposób – jako odporność na stresor – czyli czynnik
wywołujący stres i jako odporność na stres. W pierwszym przypadku odporność
przejawia się jako mała reaktywność emocjonalna zagrożenia, przeszkody i inne
czynniki charakterystyczne dla sytuacji trudnych – tzn. człowiek pomimo
obiektywnie trudnej sytuacji reaguje względnie słabym odczynem emocjonalnym.
Taka nikła reakcja na stresor może być spowodowana posiadaniem układu nerwowego,
który charakteryzuje się tym, że aby wystąpiło pobudzenie musi wystąpić bardzo
silny bodziec lub bodźców tych musi być wiele.
W drugim znaczeniu
odporność psychiczna to odporność na stres, czyli posiadanie zdolności
zorganizowanego funkcjonowania mimo podniecenia emocjonalnego. W tym przypadku
człowiek ma większy wpływ i może wzmacniać swoją odporność.
Jak zatem
wzmacniać odporność? Człowiek uczy się reakcji na stres od
urodzenia. Od urodzenia też zdobywa wiedzę na swój temat i świata i na jej
podstawie tworzy sobie przekonania na temat siebie samego i świata. Reakcje na
stres zależą od percepcji wydarzenia stresującego i percepcji własnych
możliwości poradzenia sobie. Nasza percepcja stresora, nasze przekonanie na jego
temat liczą się bardziej niż on sam. Zmiana szkoły (np. z podstawówki na
gimnazjum) obiektywnie jest wydarzeniem stresującym. Jednak dla jednego ucznia
będzie to sytuacja, z której będzie się cieszył, bo będzie to okazja do poznania
nowych kolegów. Dla drugiego zaś ucznia może to być sytuacja przerażająca z tego
samego powodu – że będzie musiał poznać nowych kolegów. Obaj uczniowie dokonali
oceny własnych możliwości poradzenia sobie w nowej sytuacji: Jeden przewiduje,
że poznanie nowych osób będzie okazją do nawiązania nowych przyjaźni, spostrzega
się jako osobę, która zyska sympatie innych. Drugi uczeń boi się spotkania z
nowymi osobami, być może z powodu niskiej samooceny i wcześniejszych przykrych
doświadczeń szkolnych.
Co ma wpływ na tak różne interpretacje sytuacji
stresujących i jak wzmacniać odporność?
- poczucie własnej wartości
Osoby z adekwatnym poczuciem własnej
wartości zdają sobie sprawę z własnych możliwości, zalet zasobów, znają też
własne ograniczenia, wady i zdają sobie sprawę, że nikt nie jest doskonały, że
każdemu zdarza się popełniać błędy i że nie na wszystko mamy wpływ. W kontaktach
z dzieckiem starajmy się wzmacniać jego silne strony, uświadamiać mu, że w
każdym jest coś, co go wyróżnia spośród innych. Rodzice i wychowawcy mają za
zadanie pomóc dziecku dostrzec te mocne strony i zachęcić do rozwijania ich, a
także pracowania na tym, w czym dziecko jest słabe. Z pewnością dobrą metodą
jest tutaj dostrzeganie najmniejszych chociaż sukcesów i chwalenie dziecka, a
nie ciągłe wytykanie niedociągnięć. Ktoś powiedział kiedyś, że „pochwała może
zrobić rasowego psa z najzwyklejszego kundla”. Dziecko z adekwatną samooceną w
sytuacji stresowej nie będzie reagowało paniczną ucieczką, ale będzie próbowało
znaleźć rozwiązanie, a jeśli samo nie będzie tego potrafiło, to nie będzie się
bało poprosić o pomoc- co jest też strategią radzenia sobie ze stresem.
- poczucie umiejscowienia kontroli
Zjawiskiem tym zajmował się
badacz J.E. Rotter. Stwierdził on, że poczucie umiejscowienia kontroli to
rezultat procesu rozwojowego i ma właściwości pewnego kontinuum. Na jednym jego
krańcu znajdują się osoby o wewnętrznym poczuciu kontroli- czyli takie, które
zachodzące zdarzenia czy sytuacje spostrzegają jako wynik własnych działań i o
zewnętrznym poczuciu kontroli- czyli takie, które przyczyny wszelkich zdarzeń
widzą w środowisku zewnętrznym. Dziecko w początkowym okresie jest
niesamodzielne i w dużym stopniu uzależnione od dorosłych, dlatego też ma
zewnętrzne umiejscowienie kontroli. W miarę uzyskiwania coraz większych
możliwości wpływu, poczucie umiejscowienia kontroli przesuwa się do wewnątrz -
dziecko czuje, że ma wpływ na otaczającą rzeczywistość. Oczywiście dziecko,
któremu taką możliwość stworzono w procesie wychowawczym. Dojrzała jednostka
uświadamia sobie, że na wyniki działalności mają wpływ czynniki zewnętrzne-
takie jak np. zdarzenia losowe, wypadki, inne osoby, ale też czynniki wewnętrzne
takie jak kompetencje, zdolności, wysiłek. W procesie wychowawczym należy
stworzyć dziecku takie warunki, by mogło doświadczać tego, że ma wpływ na
otaczającą je rzeczywistość. Taki trening w sytuacji stresowej da dziecku
poczucie, że może poradzić sobie ze stresem, z sytuacją stresującą poprzez
własne działanie, a w sytuacji, na którą obiektywnie osoba nie miała wpływu
dziecko łatwiej pogodzi się z porażką czy stratą.
Z poczuciem
umiejscowienia kontroli wiąże się zjawisko wyuczonej bezradności, które polega
na tym, że osoby narażone na szkodliwe, nieprzyjemne sytuacje, w których nie ma
możliwości ucieczki lub, których nie da się uniknąć, po pewnym czasie nie
podejmują żadnych wysiłków w celu poradzenia sobie, ale bezradnie godzą się z
sytuacją, nawet wówczas, gdy pojawia się możliwość uniknięcia bądź poradzenia
sobie. W przypadku dzieci nauczyciele mówią o tzw. ”syndromie porażki”, który
charakteryzuje uczniów wykonujących zadania szkolne mając niskie oczekiwania
sukcesu i skłonność do poddawania się w obliczu pojawienia się pierwszych oznak
trudności. By „wyuczona bezradność” czy „syndrom porażki” nie pojawił się,
dziecko musi osiągać choćby minimalne sukcesy i zauważać, że osiągnęło je dzięki
własnym wysiłkom. Dlatego też nauczyciele i rodzice powinni umożliwiać dziecku
osiąganie sukcesów , zauważać i doceniać wysiłki dziecka.
Jeśli wyuczona
bezradność już wystąpiła, należy skupić się na wywołaniu zmian w zakresie
spostrzegania przez dziecko powodów niepowodzenia, np. by dostrzegały, że
porażka wynika z powodu włożenia zbyt małego wysiłku w wykonanie zadania, a nie
z powodu braku zdolności. Strategie zmiany atrybucji koncentrują się na 3
celach:
1- nauczenie dziecka koncentracji na zadaniu do wykonania, a nie
na zamartwianiu się, że sobie nie poradzi;
2- radzenie sobie z porażkami
poprzez ponowne prześledzenie etapów działania, by znaleźć błędy lub nowe
rozwiązanie zdania;
3- przypisywanie porażek raczej niewystarczającemu
wysiłkowi brakowi informacji lub stosowaniu nieskutecznych strategii niż brakowi
zdolności.
- optymizm
M. Seligman badał sposoby tłumaczenia sukcesów i
porażek i zauważył, że styl wyjaśniania ma wpływ na aktywność lub bierność
wytrwałość lub rezygnację, podejmowanie ryzyka i asekuranctwo. Ma także wpływ na
radzenie sobie w sytuacjach stresujących. Optymistyczny styl atrybucji polega na
tym, że osoba przypisuje niepowodzeniom przyczyny zewnętrzne o charakterze
zmiennym i modyfikowalnym (np. egzamin był niesprawiedliwy), a sukcesom przyczyn
wewnętrznych, globalnych i stałych (np. jestem zdolny, dlatego poradzę sobie z
tym zadaniem). Skłonność do optymizmu bądź pesymizmu ma wpływ na wszystkie sfery
życia. Badania wykazały np., że optymizm poprawia funkcjonowanie układu
immunologicznego, zmniejsza ryzyko depresji, słabych wyników w szkole i słabego
zdrowia, a także pomaga radzić sobie w trudnych sytuacjach. Czy optymizmu można
się nauczyć? Z pewnością postawa rodzica czy nauczyciela ma wpływ na to, jak
dziecko będzie spostrzegało świat. Szukanie pozytywów różnych trudnych czy
przykrych sytuacjach z pewnością pomoże dostrzec dziecku ich dobre strony (np.
zaspaliśmy, mamy mniej czasu na przygotowanie się do wyjścia do pracy i szkoły,
ale przynajmniej jesteśmy wyspani i lepiej się nam będzie pracowało i łatwiej
uczyło)
- znajomość metod radzenia sobie ze stresem
Dziecko obserwuje,
jak w sytuacjach stresowych zachowują się inni, zwraca szczególną uwagę na to,
jak reagują rodzice i inne osoby znaczące (nauczyciele, dziadkowie) i na
podstawie obserwacji uczy się metod radzenia sobie ze stresem. Istnieje duże
prawdopodobieństwo, że dziecko, które widzi, że ojciec w sytuacji stresowej
sięga po papierosa, a matka otwiera lodówkę i „zajada” stres, będzie stosowało
podobne metody radzenia sobie z napięciem. Warto dlatego zwrócić uwagę na
nauczenie dziecka zdrowego odreagowywania stresów poprzez sport, uprawianie
jakiegoś hobby czy poszukiwania wsparcia u przyjaciół lub specjalistów.
Nauczyciel może przeprowadzić lekcje wychowawczą, na której uczniowie będą mogli
poznać mechanizm powstawania stresu, a także poznać sposoby redukowania napięcia
za pomocą różnych technik. Uświadomienie w tym zakresie być może zaowocuje tym,
że dzieci w trudnych sytuacjach sięgną po poznane techniki i lepiej poradzą
sobie z trudną sytuacją, co z kolei pozytywnie wpłynie na ich samoocenę i
poczucie sprawstwa.
Literatura:
1. Zimbardo P.,
(1999). Psychologia i życie, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN
2.
Boenisch E., Haney C. M., (2002). Twój stres, Gdańsk, GWP