Powszechnie wiadomo, że każdy uczeń, który rozpoczyna swoją edukację w szkole,
jest nastawiony pozytywnie do czekających go obowiązków szkolnych. Z optymizmem
podejmuje każde wyzwanie, jakie stawia przed nim szkoła.
Zdarzają się
jednak niepowodzenia szkolne. Mamy z nimi do czynienia od początku istnienia
szkoły, jednak w związku z koniecznością przygotowania polskiego systemu
edukacji do aktualnych potrzeb rynku i gospodarki narodowej, a także wymaganiami
Unii Europejskiej, teraz problem ten na nowo znajduje żywe
zainteresowanie.
Wielu uczniom z łatwością przychodzi nauka i osiągają
dobre wyniki. Niektóre dzieci jednak, aby osiągnąć dobre wyniki w nauce, muszą
więcej pracować i poświęcać nauce więcej czasu niż inni. Są też uczniowie,
których osiągnięcia są mierne, którzy mimo dużego wkładu pracy otrzymują oceny
niedostateczne i często powtarzają klasy.
Niepowodzenie szkolne to
ogromna przykrość dla dziecka i jego najbliższych, a to z kolei wpływa
destrukcyjnie na rozwój psychiczny i emocjonalny dziecka, na kształtowanie się
jego wiary we własne możliwości, zniechęca je do podejmowania trudu w celu ich
przezwyciężenia, a także bardzo często jest źródłem agresywnych, niepożądanych
postaw. Dlatego szkoła musi podjąć wszystkie możliwe działania, aby pomóc
młodemu człowiekowi w przezwyciężaniu niepowodzeń szkolnych. Musi zapewnić mu
warunki, które umożliwią mu w najszybszym czasie korektę wiadomości i
umiejętności. Pamiętajmy, że każdy człowiek musi mieć zaspokojoną potrzebę
sukcesu i satysfakcji z podejmowanych działań, jeśli często natrafia na
niepowodzenia, skutkiem tego może być jego niedostosowanie
społeczne.
Czym są porażki dla ucznia?Niepowodzenie w
nauce to rozbieżność pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami i nawykami
faktycznie opanowanymi przez uczniów a materiałem, jaki powinni opanować według
założeń programowych w zakresie poszczególnych przedmiotów. O niepowodzeniach
szkolnych możemy mówić również wtedy, gdy uczeń o średnich, bądź dużych
zdolnościach osiąga dopuszczające wyniki, które zaledwie wystarczają do
promocji. Specyficzną kategorię niepowodzeń szkolnych stanowią nieadekwatne
osiągnięcia szkolne, które oznaczają, że mimo wykazywanej kreatywności,
wielorakich zdolności uczniowie otrzymują złe oceny i nie radzą sobie w szkole.
Cierpią na syndrom braku osiągnięć. Uczniów takich możemy znaleźć w każdej
klasie. Nie słuchają nauczycieli, nie uczą się, nie odrabiają prac domowych,
manipulują członkami rodziny, niszczą w sobie poczucie własnej wartości i
zdolności samokontroli. U podstaw braku umiejętności uczenia się i organizacji
leży poczucie bezsilności w kontrolowaniu wyników szkolnych. Często stawiają
sobie albo zbyt wygórowane wymagania, albo mało znaczące cele, co w obu
przypadkach prowadzi do niepowodzeń.
Syndrom nieadekwatnych osiągnięć
stał się prawdziwą udręką dla dzieci, nauczycieli i rodziców, przyjmując w
dzisiejszym społeczeństwie ogromne rozmiary.
Należy zwrócić uwagę, że
niepowodzenia szkolne nie odnoszą się tylko do uczniów i ich problemów, ale
dotyczą wszystkich osób związanych z oświatą i odpowiedzialnych za jej poziom.
W. Kojsa (1998) zalicza do nich:
- osoby powołujące szkołę, nadzorujące i administrujące oświatą,
- uczących się i nauczających,
- autorów i twórców środków edukacyjnych,
- rodziców jako opiekunów, współwychowawców i współnauczycieli,
- pracodawców zatrudniających absolwentów,
- opiniodawców publicznych wpływających na świadomość edukacyjną
społeczeństwa.
Anna Kamińska zwraca uwagę, że niepowodzenia szkolne
występują w 4 skalach:
- megaskala – to międzynarodowe porównanie osiągnięć oświatowych,
- makroskala dotyczy oświatowych osiągnięć jednego kraju w przeciągu
jednego roku,
- mezoskala odnosi się do oświatowych osiągnięć jednej szkoły,
- mikroskala w odniesieniu do osiągnięć jednego
ucznia.
Niepowodzenia szkole możemy podzielić na:
- niepowodzenia wychowawcze,
- niepowodzenia dydaktyczne,
Niepowodzenia dydaktyczne podlegają
dalszemu podziałowi na jawne i ukryte. Ukryte dzielą się zaś jeszcze na
przejściowe i trwałe. Wśród niepowodzeń trwałych rozróżnia się "drugoroczność" i
"wypadanie z edukacji"
Jakie są przyczyny niepowodzeń szkolnych i czy
odpowiedzialni za braki w edukacji są tylko nauczyciele i uczniowie?
- Uwarunkowania środowiska rodzinnego
Ogromny wpływ na
osiągnięcia pozytywnych wyników w nauce mają warunki rozwoju dziecka w rodzinie.
Przejawia się to przede wszystkim w klimacie domowym, sprawowaniu opieki nad
dzieckiem, zainteresowaniu rodziców nauką dziecka w połączeniu z właściwymi
warunkami do nauki w domu oraz w miarę potrzeb udzielania pomocy w zakresie
zrozumienia i przyswojenia wymaganych treści dydaktycznych przez
szkołę.
Analizując wpływ środowiska rodzinnego na niepowodzenia dziecka w
nauce, można stwierdzić, że tkwią one w:
- warunkach materialno – bytowych,
- strukturze rodziny, wykształceniu rodziców i wykonywanych zawodach,
- atmosferze emocjonalnej i relacjami miedzy członkami rodziny,
- warunkach kulturalnych funkcjonowania rodziny.
- Współpraca na linii szkoła - dom
Pojmowanie edukacji jako
nadrzędnego celu w życiu prowadzi do wygórowanych wymagań i ambicji rodziców
wobec dziecka. Niechęć dziecka do nauki może wynikać z niewłaściwej współpracy
rodziców i szkoły.
- Bezrobocie rodziców
Dokonujące się zmiany w polskiej
rzeczywistości gospodarczej i przemysłowej wykształciły stosunkowo nowy problem,
jakim jest bezrobocie. Osiągnięcia szkolne uczniów, których jedno z rodziców lub
oboje są bezrobotni, są wyraźnie niższe od wyników uzyskiwanych przez
pozostałych uczniów.
- Czynniki biopsychiczne
Z punktu widzenia psychologii analizy
tego zagadnienia dokonała Halina Spionek, która położyła nacisk na cząstkowe
i fragmentaryczne opóźnienia rozwojowe, które nazwała
mikrodefektami.
Zaliczyła do nich:
- opóźnienia i zakłócenia rozwoju spostrzeżeń wzrokowych;
- opóźnienia i zakłócenia rozwoju ruchowego;
- zaburzenia procesu lateralizacji;
- opóźnienia i zakłócenia rozwoju percepcji słuchowej.
- Zaburzenia psychiczne typu nerwicowego
Zaburzenia w
funkcjonowaniu układu nerwowego wywierają niekorzystny wpływ na wyniki w nauce
szkolnej dzieci. która może mieć podłoże dziedziczne, środowiskowe, ale może też
być następstwem błędów wychowawczych.
- Czynniki dydaktyczne - szkolne
Czesław Kupisiewicz do
czynników warunkujących postępy ucznia w nauce zaliczył: treść, metody i środki
nauczania, system zasad dydaktycznych respektowany przez nauczyciela, różne
sposoby aktywizowania uczniów na lekcji, poziom zawodowych kwalifikacji
nauczyciela, jego pozycja społeczna.
- Symptomy psychologiczne, zmiany w zachowaniu się
dziecka
Czesław Kupisiewicz wyróżnił cztery fazy niepowodzeń
szkolnych:
- I faza – braki w wiadomościach są niedostrzegalne
dla nauczyciela, rodziców i często samego dziecka. Uczeń jest niezadowolony ze
szkoły, wykazuje brak chęci do nauki, w wyniku niezrozumienia treści
przedstawianych na lekcji, nienadążania za jej tokiem.
- II faza –
dotyczy już zaawansowanych braków, mimo że uczeń jest postrzegany jako dobry,
pilny. Tu ucieka się do różnych sztuczek, m.in. odpisuje lekcje od
kolegów.
Te dwie fazy to okres ukrytego niepowodzenia.
- III
faza – następuje wtedy, gdy pojawiają się oceny niedostateczne, a uczeń
przyjmuje postawę: „nie chcę, nie mogę, nie potrafię, nie lubię szkoły”.
Związane jest to z ucieczkami z lekcji, wagarowaniem, agresją.
- IV
faza – kończy się pozostawieniem ucznia na drugi rok w tej samej
klasie.
Te dwie fazy to okres jawnego niepowodzenia.
Jak
przeciwdziałać niepowodzeniom szkolnym?Znajomość uwarunkowań i
podstawowych symptomów zjawiska niepowodzeń edukacyjnych pozwala na całościowe
podejście do zagadnień profilaktyki, diagnozy i terapii pedagogicznej.
Czynniki chroniące
|
Czynniki
ryzyka |
- umożliwienie uczniowi słabszemu
nawiązanie kontaktu z uczniem osiągającym bardzo dobre wyniki w nauce danego
przedmiotu,
– powierzenie uczniowi mającemu kłopoty i trudności pewnych
obowiązków związanych z danym przedmiotem,
– włączenie uczniów słabych do
zespołów wyrównanych,
– systematyczna kontrola wykonywanych przez ucznia
zadań,
– organizowanie pomocy tzn. ustalanie planu pracy, mobilizowanie
do samodzielności, do organizowania sobie pracy, wyrabianie odpowiedniego
stosunku do nauki,
- poszukiwanie alternatywnych metod uczenia
się,
- prowadzenie systematycznej obserwację ucznia,
-
analizowanie wnikliwie wytworów pracy,
– nawiązanie współpracy ze
środowiskiem rodzinnym,
– indywidualizowanie pracy na lekcji,
–
stosowanie ćwiczeń korekcyjnych,
– utrzymanie stałego kontaktu z
poradnią psychologiczno- pedagogiczną,
- opracowanie i wdrożenie
programów wsparcia dla uczniów z niepowodzeniami,
- diagnozowanie
potrzeb, zainteresowań poszczególnych uczniów,
- uporządkowanie celów
nauczania i czynności, aby uczeń mógł odnieść indywidualny sukces,
–
posługiwanie się wzorem osobowym dla wykazania uczniom wartości poszczególnych
osiągnięć.
|
- brak nastawienia uczniów na trwałe
zapamięta
- brak systematycznej kontroli wyników nauczania,
-
utrwalanie błędnych skojarzeń
- utrwalanie materiału niezrozumiałego dla
uczniów
- pomijanie w procesie utrwalania najważniejszych faktów i
uogólnień,
- nadużywanie pogadanki jako sposobu utrwalania, przy
równoczesnym niedocenianiu takich sposobów, jak samodzielna praca uczniów i
stosowanie wiadomości w praktyce,
- brak stałej kontroli pierwszych
czynności wykonywanych przez uczniów,
- pomijanie na lekcji jednego lub
nawet kilku etapów procesu kształtowania umiejętności i nawyków,
-
niewłaściwa pod względem dydaktycznym realizacja poszczególnych etapów
lekcji,
- całkowite rezygnowanie z kształtowania umiejętności i nawyków
na lekcji wskutek „braku czasu” lub niedoceniania roli tego procesu,
-
niewłaściwa pod względem pedagogicznym kontrola i ocena wyników
nauczania
- niedostateczna znajomość ucznia przez nauczyciela,
-
brak opieki pedagoga i psychologa szkolnego nad uczniami opóźnionymi w
nauce
- zbyt późne wykrywanie zaległości powstających w opanowywanym
przez uczniów materiale nauczania,
- zbyt późne podejmowanie środków
zmierzających do zlikwidowania luk ujawnionych w wiadomościach uczniów,
-
niedociągnięcia w zakresie aktywizowania słabych uczniów na lekcji,
-
brak zorganizowanej przez szkołę pomocy pozalekcyjnej: zajęć wyrównawczo –
kompensacyjnych.
- braki istniejącego systemu szkolnego,
nieprzystosowanie szkoły do wymagań współczesnej nauki i techniki,
-
nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości intelektualnych,
-
brak podręczników szkolnych lub ich nieodpowiedni poziom pod względem
merytorycznym i metodycznym,
- niedostateczne wyposażenie szkół i
pracowni przedmiotowych w niezbędny sprzęt i pomoce naukowe,
- trudne
warunki organizacyjne pracy szkół, dwuzmianowość i nauczania, nadmierna liczba
uczniów w klasach,
- niedociągnięcia w dziedzinie systemu kształcenia i
doskonalenia nauczycieli,
- nieprzygotowanie się do lekcji, zaniedbywanie
samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji zawodowych ze strony
nauczycieli.
|
Szkoła
powinna dołożyć wszelkich starań, aby stworzyć dziecku warunki do osiągnięcia
sukcesów, nawet gdyby były one niewielkie. Winna pamiętać o tym, że motywacja
jest siłą sprawczą ucznia aktywności w zakresie nauki szkolnej.
Należy
zatem:
- rozbudzać ciekawość poznawczą dziecka,
- cieszyć się razem z nim, nawet z najdrobniejszych sukcesów,
- okazywać mu zainteresowanie i zadowolenie z jego osiągnięć,
- przede wszystkim wyrabiać systematyczność w uczeniu się,
- poznać prawo oświatowe, które obliguje nas do zapewnienia każdemu uczniowie
odniesienie sukcesu na miarę możliwości dziecka.
Podstawa prawna
dla rady pedagogicznej pod kątem przeciwdziałania niepowodzeniom
szkolnym
- Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (j. t. Dz. U. z 2004 r.
Nr 256, poz. 2572 ze zm.)
- Karta Nauczyciela (Dz.U. z 1997 r. nr 56, poz. 357 z późn. zm.)
- Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003
r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno –
pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. Nr 26,
poz. 226).
- Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie
ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z 2001
r. Nr 61, poz. 624 ze zmianami).
- Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 19 lutego 2002r.
w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki
dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz
rodzajów tej dokumentacji. (Dz. U. z 2002r. Nr 23, poz. 225).
Bibliografia:
- Kupisiewicz Cz., O zapobieganiu drugoroczności. Warszawa 1974
WSiP
- Łobocki K., Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie
wychowania. Warszawa 1995
- Czarnecki K. M., Źródła trudności i niepowodzeń uczniów klas początkowych
w uczeniu się pojęć szkolnych (wyniki badań), [w:] Niepowodzenia
szkolne, Kraków 1998.
- Kojs W., Wokół pojęcia niepowodzeń szkolnych, [w:] Niepowodzenia
szkolne, Kraków1998.
- Łuczak B., Niepowodzenia w nauce, Poznań 2000.